विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार प्रत्येक वर्ष विश्वभर करिब १० लाखभन्दा बढी मानिसले आत्महत्याको बाटो रोज्छन्, अर्थात् हरेक २० सेकेन्डमा एक जनाले आफ्नो जीवन आफैं समाप्त पार्छ। नेपालमा पनि यो समस्या विकराल बन्दै गएको छ। केन्द्रीय प्रहरी विभागको तथ्याङ्कअनुसार ११ चैतदेखि २० जेठ २०७७ सम्मको छोटो अवधिमा नै ११ सयभन्दा बढीले आत्महत्या गरेको देखिन्छ। यसको पछाडि अनेकौं कारण लुकेका हुन्छन्, जसमध्ये प्रमुख हो डिप्रेसन। अनुसन्धानले देखाएअनुसार आत्महत्या गर्नेमध्ये ८० प्रतिशत व्यक्ति डिप्रेसनको शिकार भएका हुन्छन्, तर विडम्बना, डिप्रेसनको औषधि सेवन गरिरहेको अवस्थामा पनि कहिलेकाहीँ आत्महत्याको विचार झनै प्रबल हुन सक्छ।
किन रोज्छन् मानिस आत्महत्याको बाटो?
प्रश्न उठ्छ, आखिर किन मानिस आफ्नो अमूल्य जीवन आफैं समाप्त गर्न तयार हुन्छ? यो बुझ्न र महसुस गर्न सामान्यतया अरूलाई कठिन हुन्छ, किनकि उनीहरूले त्यो पीडा, दुःख र डिप्रेसनको निराशाजनक अवस्थालाई त्यो गहिराइमा अनुभव गरेका हुँदैनन्। जसले आत्महत्याको प्रयास गर्छ वा गर्छ, उसले मनको अन्तरमा असीम पीडाको अनुभूत गर्छ, जसबाट निस्कने कुनै विकल्प देख्दैन। यो पीडा यति असह्य हुन्छ कि उसलाई मृत्यु नै एकमात्र शान्ति र मुक्तिको मार्ग लाग्न थाल्छ।
व्यक्तिपिच्छे फरक कारण:
आत्महत्याको कारण व्यक्तिपिच्छे फरक हुन सक्छ, किनकि हरेकको पीडा सहन सक्ने क्षमता र परिस्थितिलाई हेर्ने दृष्टिकोण भिन्न हुन्छ। प्रत्येक व्यक्तिको स्वभाव, मूल्य र मान्यता फरक हुने भएकाले उनीहरूलाई खुसी वा दुःखी बनाउने तत्वहरू पनि फरक नै हुन्छन्। मुख्यतः परिस्थितिजन्य र मानसिक वा भावनात्मक कारणहरूले मानिसलाई यो दुर्भाग्यपूर्ण निर्णय लिन बाध्य तुल्याउँछ। यी कारणहरूले जीवनप्रतिको आशा र लगावलाई क्रमशः मार्दै लैजान्छन्।
प्रमुख परिस्थितिजन्य कारणहरू:
पारिवारिक कलह, सम्बन्ध विच्छेद, गम्भीर शारीरिक रोग, लागूऔषध दुर्व्यसन, प्रियजनको मृत्यु वा ठूलो आर्थिक क्षति जस्ता परिस्थितिले मानिसलाई जीवनदेखि नैराश्य बनाउन सक्छ। बेरोजगारी, स्कुल वा कार्यक्षेत्रमा भोग्नुपरेको समस्या, वा कानुनी झमेलाले पनि व्यक्तिलाई कमजोर बनाउँछ। कतिपय अवस्थामा रिसको आवेग वा बालबालिकामा जिज्ञासाका कारण पनि यस्ता घटना हुन पुग्छन्। जब व्यक्तिले आफ्ना समस्याको कुनै समाधान देख्दैन, तब उसले यो कठिन बाटो रोज्न सक्छ।
मानसिक र भावनात्मक कारक तत्व:
निराशावादी सोच, आफू समस्यामा नराम्ररी जेलिएको महसुस हुनु, जीवनको कुनै अर्थ नदेख्नु, र डिप्रेसन, बाइपोलार डिसअर्डर वा सिजोफ्रेनिया जस्ता मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू पनि आत्महत्याका प्रमुख कारक हुन्। इटिङ डिसअर्डर (धेरै खाने वा नखाने समस्या) र जीवनमा कुनै उद्देश्य नहुनुले पनि व्यक्तिलाई कमजोर र असहाय महसुस गराउँछ, जसले उसलाई आत्महत्यातर्फ धकेल्न सक्छ।
आत्महत्याका लक्षणहरू:
आत्महत्याको सोच बनाइरहेका व्यक्तिले प्रायः केही संकेतहरू देखाउँछन्, जसलाई समयमै पहिचान गर्न सके अनिष्ट टार्न सकिन्छ। आत्महत्याबारे कुरा गर्ने, लेख्ने, वा मृत्युका साधनहरूतर्फ (डोरी, चक्कु, विषादी) आकर्षित हुने जस्ता व्यवहारले उनीहरूको आन्तरिक छटपटीलाई दर्शाउँछ। उनीहरूले साथीभाइ, आफन्तसँग बिदा मागेजस्तो गर्ने, आफ्ना सरसामान अरूलाई बाँड्ने र परिवारका लागि आफूपछिको व्यवस्था मिलाउन खोज्ने पनि गर्न सक्छन्।
व्यवहारमा परिवर्तन:
यस्ता व्यक्तिहरू दुःखी र निराश देखिने, पहिले रुचि लाग्ने काममा मन नलगाउने, आफ्नो सरसफाइ र स्वास्थ्यप्रति लापरवाह हुने, धुम्रपान वा मद्यपानको मात्रा बढाउने, र अरूबाट अलग्गिएर एक्लै बस्न रुचाउने हुन थाल्छन्। उनीहरूमा आफूप्रति घृणाको भाव पनि देखिन सक्छ। आश्चर्यजनक रूपमा, कहिलेकाहीँ आत्महत्याको पूर्ण योजना बनाइसकेपछि व्यक्ति अचानक खुसी र शान्त देखिन सक्छ, जुन झनै खतरनाक सङ्केत हो।
रोकथामको पहिलो पाइला: लक्षणको पहिचान:
अध्ययनहरूले १५ देखि ३५ वर्ष उमेर समूहका युवाहरूमा आत्महत्याको दर बढी देखाएको छ, जुन समाजका लागि ठूलो क्षति हो। आत्महत्या रोकथामको पहिलो पाइला भनेकै यस्ता लक्षणहरूको पहिचान गर्नु हो। अनुसन्धानले ८०-९० प्रतिशत आत्महत्या गर्ने व्यक्तिले कुनै न कुनै लक्षण देखाउने गरेको तथ्य उजागर गरेको छ। त्यसैले, परिवार वा साथीभाइमा यस्ता लक्षण देखिएमा तत्काल सहयोगको आवश्यकता छ भन्ने बुझ्नुपर्छ।
सोधपुछ र सक्रिय श्रवण:
यदि कोही व्यक्तिमा यस्ता लक्षण देखिएमा, उनीहरूसँग खुलेर कुरा गर्नु र उनीहरूको समस्याबारे सोधपुछ गर्नु महत्वपूर्ण हुन्छ। सोध्ने व्यक्तिप्रति उनीहरूलाई विश्वास हुनुपर्छ। समस्यामा परेका व्यक्तिलाई विश्वासमा लिएर उनीहरूका कुरा ध्यानपूर्वक र बिना कुनै पूर्वाग्रह सुन्नु अत्यावश्यक छ। उनीहरूको पीडालाई महसुस गरेको विश्वास दिलाउनु पर्छ, न कि तत्काल सल्लाह, सुझाव वा नैतिकताको पाठ पढाउनु। यस्तो गर्दा उनीहरू झन् हतोत्साहित हुन सक्छन्।
उपचार र सहयोगको महत्व:
वास्तवमा, मानिस मर्न चाहँदैन, बरु उसले भोगेको असह्य पीडाबाट मुक्ति चाहन्छ। आत्महत्या त्यही मुक्तिको अन्तिम विकल्पको रूपमा रोजिएको बाटो मात्र हो। यस्तो अवस्थामा पुगेका व्यक्तिलाई उसको पीडा सुनेर मानसिक राहत दिँदै छिटोभन्दा छिटो मानसिक स्वास्थ्य विशेषज्ञ (मनोचिकित्सक वा मनोपरामर्शदाता) को सहयोग दिलाउनु पर्छ। उनीहरूको सल्लाहबमोजिम उपचार गराउने, खानपानमा ध्यान दिने, शारीरिक क्रियाकलापमा संलग्न गराउने र एक्लै हुन नदिने जस्ता कुरामा ध्यान दिनु जरुरी छ।
अत्यन्त महत्वपूर्ण सावधानी:
यो जान्नैपर्ने कुरा हो कि डिप्रेसनको औषधि सेवन गर्न थालेको सुरुवाती चरणमा (विशेषगरी पहिलो २ महिना) वा औषधिको मात्रा परिवर्तन गर्दा आत्महत्याको विचार झन् बढ्न सक्छ। औषधीले पनि यस्तो विचार ल्याउन सक्ने भएकाले, यस्तो अवस्थामा बिरामीलाई विशेष निगरानीमा राख्नुपर्छ र औषधि खाइरहेको छ भन्दैमा ढुक्क हुनुहुँदैन। आत्महत्या एक जटिल सामाजिक-मानसिक समस्या हो, जसको रोकथामका लागि परिवार, समाज र राज्य सबैको सामूहिक प्रयास र सचेतना आवश्यक छ।
