गुरुङ संस्कृतिको धरोहरका रूपमा लिइने लोपोन्मुख घाटु नाच यतिबेला लमजुङका विभिन्न गुरुङ बस्तीमा जारी छ। वैशाख पूर्णिमाका दिन सुरु भएको यो नाच साना नानीदेखि वृद्ध आमासम्म सबैले सजिलैसँग नाच्ने गर्दछन्।
श्रीमञ्ज्याङ, घलेगाउँ, सिउरुङ, सिङ्दी, करापु, भुजुङ, गिलुङ, भुलभुले, खुदी, ताघ्रिङ, घेर्मु, हिलेटक्सार, फलेनी, ढोडेनी, ढगैँ, पाचोक, प्यारजुङ गौँडा, इलमपोखरी, दूधपोखरी, खाँसुरगाउँ लगायत गुरुङ समुदायको बाहुल्यता रहेको बस्तीमा अझै घाटु नाच देख्न पाइन्छ। गुरुङ बस्तीमा पाहुना आएपछि घाटु नाचेर स्वागत गर्ने प्रचलन छ। वसन्त पञ्चमीबाट सुरु भएको घाटु नाच वैशाख पूर्णिमापछिको पञ्चमीमा समापन गरिने प्रचलन गुरुङ गाउँहरूमा रहेको छ।
गुरुङ संस्कृतिको अमूल्य निधिको रुपमा रहेको यो नाच शास्त्रीय नाच पनि हो। सती र बाह्रमासे गरी यो नाच दुई समयमा नाचिन्छ। सतीघाट श्रीपञ्चमीमा सुरु भई वैशाख पूर्णिमामा अन्त्य गरिन्छ भने यता बाह्रमासे घाटु जुनसुकै समयमा पनि नाच्ने र गाउने गरिन्छ। यी दुवै घाटुको आकर्षण भनेको कुसुन्डा घाटु हो। कुसुन्डाविनाको घाटु नै हुँदैन।
गीत र मादलको तालमा नाच्दै गर्दा घाटसरी (घाटु नाच्ने व्यक्ति) हरु बेहोस हुन्छन् भने नाँच्दानाँच्दै बेहोस भएका घाटसरीलाई गीत र मादलको तालले ब्युँउझाउने गरिन्छ। नाचमा कम्तीमा दुई र बढीमा तीनजना किशोरी सहभागी गराइन्छ। उनीहरुले शिरमा लाहाको मुकुट, गुन्यु र चोली लगाउने गर्छन् भने दुई घाटसरी एउटालाई राजा र अर्कोलाई रानीको प्रतीकका रुपमा लिने गरिन्छ।
घाटु नाच राजा पर्शुराम र रानी यम्फावतीको कथामा आधारित छ। १६औँ शताब्दीतिर लमजुङका एक दम्पती राजारानीको विवाह, प्रेम, गृहस्थी, राजकाज, जङ्गलको सिकार, पुत्रबढाइँ, लडाइँ र अन्ततः मृत्युसम्मको कथा नै घाटुको विषयवस्तु हो।
घाट सुरु हुनुपूर्व देउता बोलाइन्छ। घाटु गुरुहरुले सुरुमा देउचुली, हिमचुली आदि देवीदेउता पुकारेपछि देउता घाटसरीको शरीरमा प्रवेश गर्ने विश्वास गरिन्छ। मादलको ताल र गुरुहरुले गाउने गीतको आधारमा घाटुसरीहरु नाच्ने गर्छन्। यस क्रममा मादलको ताल बिग्रियो वा गीतमा कुनै टुक्का छुट्यो भने घाटसरीहरु बेहोस नै भइरहने विश्वास छ। देउता चढेपछि घाटसरीहरु बेहोसीमै नाच्ने गर्छन्। यही अवस्थालाई ‘कुुसुण्डा’ भनिन्छ।
विशेष गरेर घाटु नाच पश्चिमाञ्चलको लमजुङ, गोर्खा, तनहँ, कास्की, स्याङ्जाका गुरुङ गाउँहरुमा बढी प्रचलित रहेको छ। लमजुङ जिल्ला गुरुङको उद्गमस्थल मानिन्छ। यहाँ गुरुङ समुदायको बाहुल्यता रहको छ। आफ्ना संस्कार संस्कृत जोगाउन कसिएका गुरुङ समुदायले घाटु नाचलाई पनि संरक्षण गर्ने कोसिस गरेका छन्।
जिल्लामा बाह्रमासे घाटु बढी नाचिँदै आएको छ। वैशाख पूर्णिमाका दिनमा नाचिने सतिघाट जिल्लामा लोप हुने अवस्थामा छ।
