मकवानपुरका पालिकाहरू बालमैत्री घोषणा भइसकेका छन्। जताततै ‘विवाह वारी बीस वर्र्ष पारि’ लेखिएका सूचनापाटी देखिन्छन्। तर यहाँ किशोरी आमाहरू घाँसको भारीमाथि साना बच्चा राखेर हिँड्नुलाई सामान्य मानिन्छ।
बकैया गाउँपालिका–२ धिंयालकी २० वर्षीया रञ्जिता तामाङ यसको उदाहरण हुन्। राम्रो लाउने, मीठो खाने र साथीहरूसँग घुमेर हिँड्ने रञ्जिता अहिले घाँसको भारीमाथि तीन वर्षीय छोरा बोकेर गाउँबेँसी गर्छिन्। सानैदेखि नृत्यमा रूचि भए पनि १६ वर्र्ष नपुग्दै भागी विवाह गरेपछि उनको पढाइ र सपनामा पूर्णविराम लाग्यो।
निजगढमा कक्षा ९ मा पढ्दा आफ्नै कक्षामा सँगै पढ्ने साथीसँग प्रेम भएपछि भागी विवाह भयो। "विवाह गरेर एकदम सुख पाउँछु भन्ने लागेको थियो", रञ्जिता भन्छिन्, “पढाइमा रूचि थियो र नृत्यको प्रशिक्षक बन्न पनि मन थियो।” विवाहको केही दिन नयाँ घरपरिवारको मायाले निकै खुसी दिइयो, तर विद्यालय जान नपाउँदा अकास खसेजस्तो भयो। "जब सासूआमाले घर सम्हाल्नुपर्छ, खेतीपाती गर्नुपर्छ भन्नुभयो, बल्ल खुसी कम भएको जस्तो लाग्यो", उनी भन्छिन्।
उमेर सानो भए पनि परिपक्व कुरा गर्ने रञ्जितालाई सुखका लागि गरेको विवाहले यसरी थिच्छ भन्ने लागेको थिएन। "घरको काम नगरी आमालाई जितेर खाएको सम्झँदै गल्तीको सजाय भोग्न बाध्य भएँ", उनी भन्छिन्, “मेरो बुद्धी आउँदासम्म विद्यालय र स्टेजमा नृत्य गरेर आफूलाई चिनाउने सपना हराइसकेछ, अनि थाहै नपाई म ठूली भएँ।” घरमा बुहारी भएकाले स्वतन्त्रता खोसिएको लागे पनि भाग्यमा लेखिएको मेटिँदैन रहेछ भन्दै चित्त बुझाएको उनी सम्झिन्छिन्। खेतबारी र वनजङ्गल उनको विद्यालय, अनि घरधन्दा र परिवारको हेरचाह उनको नृत्य कक्षा बन्यो।
विवाह गरेको केही महिनामा नै गर्भ बस्यो। गर्भवती भए पनि डेढ घण्टाको बाटो हिँडेर डोकोमा पानी ल्याउनुपर्ने बाध्यता थियो। अहिले गाउँमा पानीको व्यवस्था भए पनि दुई वर्र्षअघिसम्म पानी बोक्नैपर्थ्यो। डाँडामा घर अनि बेँसीमा पानीको मुहान, खेतबारीको काम र वनमा घाँसदाउरा नै रञ्जिताको दैनिकी बन्यो। विस्तारै उनलाई पढाइ र सपना भुल्ने बानी पर्यो। अब आफ्नोभन्दा पेटमा हुर्किरहेको बच्चाको चिन्ता लाग्न थाल्यो। बच्चा जन्मिएपछि जीवन पुरानै दैनिकीमा फर्कियो।
श्रीमान् पनि रञ्जितासँगैको भएकाले कमाई थिएन। पढाइ पूरा नभएको र गाउँमा काम नपाउने भएकाले विदेश जानुपर्ने बाध्यता आइप¥यो। अब उनलाई आफ्नोभन्दा छोराको पढाइको चिन्ता छ। छोरालाई राम्रोसँग पढाउन श्रीमान् विदेश गएको उनी बताउँछिन्।
अहिले रञ्जिताको काखमा तीन वर्र्षको छोरा छ। उनी छोरा, सासूससुराको स्याहारसँगै खेतीपाती गर्छिन्। श्रीमान् दुबईमा छन्। गाउँमा पाँच लाख ऋण गरेर उनी विदेशिएका हुन्। श्रीमान् पनि २० वर्र्षका मात्रै छन्। उनको काँधमा परिवार पाल्ने र ऋण तिर्ने बाध्यता छ। सोह्र वर्र्षमा विवाह, १७ वर्र्षमा बच्चा र २० वर्र्षमा परिवार पाल्न विदेश जानुपर्ने बाध्यता आइलागेको छ।
बिहानै उठेर घरधन्दा गरेपछि उनी वनमा घाँस काट्न जान्छिन्। त्यसपछि अरूको खेतबारीमा पर्म गरेर आफ्नो खेतालाको जोहो गर्छिन्। मकै मुख्य खेती हो। मकैको ढिँडो नै उनीहरूको मुख्य खाना हो। रञ्जितामात्र होइन यहाँ सानै उमेरमा विवाह गर्ने किशोरी धेरै छन्। सबैको दैनिकी रञ्जिताको जस्तै छ।
किशोरी आमाको तथ्याङ्क
जनस्वास्थ्य कार्यालयका अनुसार मकवानपुरमा चालु आर्थिक वर्षमा मात्र २० वर्षमुनिका चार सय ३२ किशोरी आमा बनेका छन्। जिल्लाभर तीन हजार ८४२ जना सुत्केरी भएका छन्। घरमै सुत्केरी हुनेको सङ्ख्या एक सय १३ छ। जनस्वास्थ्य कार्यालयका सूचना अधिकारी लक्ष्मण घिमिरेका अनुसार २० वर्षमुनिका ४४ जना र २० वर्षभन्दा माथिका ९९ जनाले अस्पताल नगई घरमै सुत्केरी भएका थिए।
अहिले पनि किशोरी सुत्केरी हुने स्थितिमा सुधार आएको छैन। चालु आवको चैतसम्मको तथ्याङ्क हेर्दा अवस्था उस्तै छ। आव २०७९/८० मा पाँच हजार १७२ महिला सुत्केरी भएकामा पाँच सय २९ (१० दशमलव २ प्रतिशत) २० वर्षमुनिका किशोरी थिए। तीमध्ये एक सय ६६ जनाले अस्पतालको सट्टा घरमै सुत्केरी गराएका थिए। त्यसैगरी, आव २०८०/८१ मा कुल चार हजार ४३० सुत्केरीमध्ये चार सय ९१ जना (११ दशमलव १ प्रतिशत) किशोरी थिए भने एक सय २८ जनाले अझै पनि घरमै सुत्केरी गराएका थिए। चालु आर्थिक वर्षको चैतसम्मको तथ्याङ्क हेर्दा पनि उस्तै अवस्था देखिन्छ। कुल तीन हजार ८४२ सुत्केरीमध्ये चार सय ३२ जना (११ दशमलव २ प्रतिशत) २० वर्षमुनिका किशोरी छन्। यसले किशोर उमेरमै आमा बन्ने दरमा सुधारका सट्टा झनै बढेको सङ्केत गर्छ।
पालिकाअनुसार किशोरी आमा
पालिकाअनुसार हेर्दा चालु आवमा जिल्लामा किशोरी गर्भावस्था गम्भीर चुनौतीका रूपमा छ। जनस्वास्थ्य कार्यालयका अनुसार मनहरी गाउँपालिकामा एक सय ८९ सुत्केरीमध्ये ३१ किशोरी (२० वर्षमुनिका) थिए। मकवानपुरगढी गाउँपालिकामा ९१ सुत्केरीमध्ये २२ जना किशोरी आमा बनेका थिए। बकैया गाउँपालिकामा एक सय ८१ सुत्केरीमध्ये ३० जना किशोरी थिए। हेटौँडा उपमहानगरपालिकाजस्तो सहरी क्षेत्रमा दुई हजार ५४४ सुत्केरीमध्ये दुई सय एक जना किशोरी आमा बनेका छन्।
कैलाश गाउँपालिकामा दुई सय १६ सुत्केरीमध्ये ३८ जना, थाहा नगरपालिकामा दुई सय तीन सुत्केरीमध्ये २५ जना र बागमती गाउँपालिकामा एक सय ९६ सुत्केरीमध्ये ४५ जना किशोरी गर्भवती भई आमा बनेका थिए। जिल्लाभर किशोरी गर्भावस्था र बालविवाहको दर अझै पनि चिन्ताजनक छ।
जिल्लामा किशोरी गर्भावस्था अझै गम्भीर समस्या बनिरहेको जिल्ला सहकारी अस्पताल हेटौँडा अस्पतालको तथ्याङ्कले पनि देखाउँछ। पछिल्ला तीन आव र चालु आवको सुत्केरी विवरणले किशोरी अवस्थामा आमा बन्ने प्रवृत्ति लगातार कायम रहेको देखाएको छ ।
आव २०७८÷७९ मा अस्पतालमा कुल तीन हजार ३६० सुत्केरीमध्ये दुई सय ५५ जना अर्थात् ७ दशमलव ६ प्रतिशत किशोरी आमा बनेका थिए। २०७९÷८० मा तीन हजार ८९६ सुत्केरीमध्ये दुई सय ७६ जना किशोरी थिए, जुन ७ दशमलव १ प्रतिशत हो। आव २०८०÷८१ मा दुई हजार हजार ९५३ सुत्केरीमध्ये दुई सय १८ जना अर्थात् ७ दशमलव ४ प्रतिशत किशोरी आमा बनेका थिए। चालु आवको साउनदेखि चैतसम्म दुई हजार ४७१ सुत्केरीमध्ये एक सय ८१ जना किशोरीले सुत्केरी सेवा लिएका छन्, जुन ७ दशमलव ३ प्रतिशत हो।
चालु वर्षमा कुनै पनि महिनामा किशोरी सुत्केरीको सङ्ख्या शून्यमा झरेको छैन। साउनमा २६, भदौमा १९, असोजमा १८, कात्तिकमा २३, मङ्सिरमा २२, पुसमा २१, माघमा १९, फागुनमा १७ र चैतमा २२ जना किशोरीले सुत्केरी सेवा लिएका छन्। यो समस्या ग्रामीण वा आर्थिक रूपले कमजोर समुदायमामात्र सीमित नभई सहरी र स्वास्थ्य सेवा पहुँचमा भएका क्षेत्रमा पनि किशोरी गर्भावस्था निरन्तर छ।
बागमती प्रदेशको विवाहित जोडीको तथ्याङ्क हेर्ने होभने ५० दशमलव ५१ प्रतिशत बालविवाह छ। नुवाकोटमा सबैभन्दा धेरै ६२ दशमलव छ प्रतिशत बालविवाह छभने काठमाडौँमा सबैभन्दा न्यून २९ दशमलव दुई प्रतिशत छ। बागमती प्रदेशमा सबैभन्दा धेरै बालविवाह हुने गाउँपालिका मकवानपुरको राक्सिराङ हो। त्यहाँ १० वर्षमुनिका बालबालिको विवाह एक दशमलव ०९ प्रतिशत, १० देखि १४ वर्र्षसम्मको आठ दशमलव ०७ प्रतिशत, १५ देखि १९ वर्षसम्मको ४१ दशमलव ३५ प्रतिशत रहेको सामाजिक विकास मन्त्रालय बागमती प्रदेशको तथ्याङ्कमा उल्लेख छ।
