जब तिमी कुनै कामलाई मनदेखि प्रेम गर्छौ, तब त्यो केवल जीविका चलाउने माध्यम रहँदैन, त्यो तिम्रो सास बन्छ, तिम्रो पहिचान बन्छ र तिम्रो अस्तित्वको एउटा अभिन्न अंग बन्न पुग्छ। हो, यस्तै एउटा अद्भूत यात्रामा छन् सुदुर पूर्व झापाको मेचीनगर-६ मा बस्ने ४७ वर्षीय देवेन्द्र कुमार खरेल। धेरैका लागि उनी विवाह, समारोह वा कार्यक्रमका एक कुशल फोटोग्राफर होलान्, तर उनको वास्तविक संसार त क्यामेराको लेन्सभन्दा पर, प्रकृतिको खुला काखमा लुकेको छ। चराहरूको रंगीन र चलायमान दुनियाँलाई आफ्नो क्यामेरामा कैद गर्दै उनले आज आफ्नो एउटा यस्तो बेग्लै र सम्मानित पहिचान बनाएका छन्, जसले उनलाई भीडबाट अलग उभ्याएको छ।
हरेक मानिसको जीवनमा एउटा व्यावसायिक पाटो हुन्छ र अर्को भावनात्मक। देवेनको जीवनमा पनि यी दुई कुरा सँगसँगै हिँडेका छन्, कहिलेकाहीँ एकअर्कालाई सहारा दिँदै त कहिले एकअर्कासँग प्रतिस्पर्धा गर्दै। दुई छोरीका बाबु उनी आफ्नो परिवारको खुशी र आवश्यकता पूरा गर्न विवाह, गोष्ठी तथा अन्य कार्यक्रमहरूमा फोटोग्राफी गर्छन्। तिमी कल्पना गर त, रातो पहिरनमा सजिएकी बेहुलीको अनुहारमा एकैपटक छचल्किएका हजारौं भाव— नयाँ जीवनप्रतिको जिज्ञासा, परिवार छाड्नुपर्दाको पीडा, भविष्यको अनिश्चितता र आशाको मिश्रित भावलाई आफ्नो क्यामेरामा कैद गर्न पाउँदा उनलाई व्यावसायिक सन्तुष्टि अवश्य मिल्छ। तर, जब तिमी उनको भित्री मनको कुरा सुन्छौ, उनले भन्छन्, "आय आर्जनको मुख्य बाटो विवाहको फोटोग्राफी नै हो, तर मेरो आत्माले असली खुशी र सन्तुष्टि त वन्यजन्तु, विशेषगरी चराहरूको फोटो खिच्दा नै पाउँछ।" उनको लागि यो केवल एउटा रुचि होइन, यो एक प्रकारको ध्यान हो, प्रकृतिसँगको संवाद हो।
करिब आठ वर्षअघिको कुरा हो, जब उनको जीवनले एउटा अनपेक्षित मोड लियो, मानौं कुनै शान्त बगिरहेको नदीले अचानक आफ्नो धार फेरेको होस्। व्यावसायिक स्टुडियो चलाइरहेका देवेनलाई महसुस भयो, उनको भित्री चाहना केही फरक गर्ने थियो। "बिहेको भिडियो र फोटो खिचेर मात्रै हुँदैन, केही यस्तो काम गर्नुपर्छ जसले छुट्टै पहिचान देओस्," यही सोचले उनलाई कार्जेहरूको भीडबाट निकालेर चराचुरुंगीको खोजीमा जंगलतिर डोहोर्यायो। उनको यो यात्राले उनलाई मात्र होइन, नेपालको पन्छी अनुसन्धानको क्षेत्रलाई नै नयाँ उचाइ र ऊर्जा प्रदान गर्यो।
उनको जीवनको सबैभन्दा अविस्मरणीय र ऐतिहासिक क्षण त्यो थियो जब उनले नेपालबाट लोप भइसकेको मानिएको चरालाई आफ्नो क्यामेरामा जीवित कैद गरे। २०७८ पुस ६ गते, उनी चरा खोज्दै इलामको सूर्योदय नगरपालिकाको वनमा टहलिरहेका थिए। अचानक उनको आँखाले एक जोडी 'रुफ्स-नेक्ड हर्नबिल' अर्थात् हङरायो देख्यो। सुरुमा त उनी आफैंलाई विश्वास गर्न नसकेर अत्तालिए, तर तुरुन्तै आफूलाई सम्हाल्दै हतार-हतार क्यामेराको क्लिक दबाए। झण्डै दुई सय वर्षअघि सन् १८२९ मा ब्राइन हड्सनले भेटेपछि नेपालमा यसको अस्तित्व कसैले पुष्टि गर्न सकेको थिएन। अन्तर्राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण संघ (आईयूसीएन) ले समेत नेपालबाट यो चरा लोप भइसकेको घोषणा गरिसकेको थियो। तर देवेनको त्यो एक क्लिकले अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमै तरंग पैदा गरिदियो। "हराइसकेको हङरायो फेला पार्छु भन्ने त मेरो कल्पनाभन्दा बाहिरको कुरा थियो," उनी त्यो रोमाञ्चक क्षण सम्झँदै भन्छन्, "त्यो तस्बिरले मेरो जीवनमा नयाँ मोड ल्याइदियो।"
यो मात्र होइन, २०७७ मंसिर १४ मा उनले मेचीनगर-७ को सतिघट्टा क्षेत्रमा नेपालमा पहिलो पटक 'ग्रिन इम्पेरियल पिजन' अर्थात् हरित परेवा फेला पारे। यो खोजले पनि उनलाई राष्ट्रिय स्तरमा चिनायो। उनका अनुसार, यो क्षण उनको जीवनको सबैभन्दा मिठो पल हो। त्यसपछि उनले विश्वकै सबैभन्दा तीव्र गतिमा उड्ने चरा 'पेरेगरिन फाल्कोन' (शाहीबाज) को दुर्लभ तस्बिर पनि खिचे। उनको लगाव र खोज यतिमै सीमित रहेन, इलामको हिमाली क्षेत्र सन्दकपुरमा उनले 'फरेस्ट पाइका' नामक जंगली ठुटे खरायो पनि फेला पारे, जुन नेपालको लागि पहिलो रेकर्ड थियो।
देवेनको क्यामेराले उनको गृहनगर मेचीनगरलाई चराहरूको स्वर्गको रूपमा चिनाएको छ। उनको सात वर्षको अथक प्रयासमा उनले लगभग ४०० प्रजातिका चराहरूको तस्बिर खिचिसकेका छन्, जसमा ३८२ प्रजाति त मेचीनगर क्षेत्रमा मात्रै फेला परेका छन्। "सम्भवतः नेपालकै सबैभन्दा बढी चरा पाइने नगरपालिका मेचीनगर हो," उनी दाबीका साथ भन्छन्। मेची र निन्दा नदी किनार, सामुदायिक वन र चुरे जंगल क्षेत्रमा राजधनेश, जुरे रुप्पी, सिलसिले हाँस, सुनचरी जस्ता दुर्लभ चराहरू पाइन्छन्। गत फागुनमा त सगरमाथाभन्दा माथि उड्ने 'बार हेडेड गुस' (खोया हाँस) समेत मेची नदीमा देखिनुले यो क्षेत्रको महत्त्वलाई अझ उजागर गर्छ। देवेनको अब एउटै सपना छ— मेचीनगरलाई 'बर्ड सेन्चुरी' (चरा संरक्षण क्षेत्र) को रूपमा विकास गर्ने। "यदि स्थानीय सरकारले यो प्राकृतिक सम्पदालाई पर्यटनसँग जोड्न सक्यो भने चरा हेर्नकै लागि कोशी टप्पु वा चितवन जानुपर्ने बाध्यता हट्छ र यहाँ विदेशी मुद्राको खोलो बग्न सक्छ," उनको विश्वास अटल छ।
सफलताको यो यात्रा कहिल्यै सजिलो थिएन। २०४६ सालमा एसएलसी दिएपछि काँकडभिट्टाको 'हिकोला फोटो काउन्टर' बाट सुरु भएको उनको यात्राले आज यो उचाइ लिएको हो। इन्टरनेटको आगमनसँगै उनले भारतीय वन्यजन्तु फोटोग्राफर राथिका रामासमीको काम देखे र त्यहीँबाट उनलाई चराहरूको फोटो खिच्ने गहिरो प्रेरणा मिल्यो। तर, पछिल्लो समय कोभिड महामारीले उनको व्यवसायमा नराम्रो असर पारेको छ। "अहिले त परिवारको खर्च धान्न र पसलको भाडा तिर्न पनि धौ-धौ पर्छ," उनी आफ्नो आर्थिक संघर्ष लुकाउँदैनन्। तर यस्तो कठिन अवस्थामा पनि उनको परिवार, विशेषगरी श्रीमती र छोरीहरूको अटुट समर्थनले उनलाई अघि बढ्ने हौसला दिएको छ। उनी आफ्नो परिवारप्रति सधैं कृतज्ञ छन्। घन्टौंसम्म एउटै चरालाई पछ्याउँदाको थकान, घामले क्यामेराको लेन्स बिग्रिने डर, एक्लै जंगल जाँदा लुटिने सम्भावना— यी सबै चुनौतीका बाबजुद उनको लगाव कहिल्यै कम भएन।
उनले खिचेका तस्बिरहरू आज विभिन्न प्रतिष्ठित पुस्तकहरू र क्यालेन्डरका पानाहरूमा सजिएका छन्। क्यारोल इन्स्किप र हेमसागर बरालद्वारा लिखित नेपालको वन चरासम्बन्धी पुस्तकको आवरणमा उनले खिचेको 'सिल्भर इयर्ड मेसिया' को तस्बिरले उनको कामको उचाइ देखाउँछ। यति मात्र होइन, उनले खिचेको 'सारस क्रेन' को जोडी होस् वा सर्पको संभोग जस्तो दुर्लभ दृश्य, यी सबैले प्रकृतिका अनौठा रहस्यहरूलाई हामीसामु ल्याइदिएका छन्। तर, यति ठूलो योगदान दिँदा पनि कहिलेकाहीँ उनलाई समाजको व्यवहारले निराश बनाउँछ। "कतिपय मानिसहरूलाई विश्वास नै लाग्दैन, अरूको सफलतामा आँखा लगाउने र जहाँ पनि राजनीति गर्ने प्रवृत्तिले दुःख लाग्छ," उनी गुनासो गर्छन्।
देवेन खरेल आज एउटा व्यक्ति मात्र होइनन्, उनी एक अभियान हुन्। उनले आफ्नो लेन्सबाट केवल चराको सुन्दर तस्बिर खिचेका छैनन्, उनले नेपालको जैविक विविधताको अमूल्य खजानालाई विश्वसामु चिनाएका छन्। उनको यो निःस्वार्थ प्रयासलाई सरकारी तथा सम्बन्धित निकायले सम्मान र सहयोग गर्नु जरुरी छ, ताकि उनको यो यात्राले अझै धेरै सफलताका चुचुराहरू चुम्न सकोस्। तिमी र हामी सबै मिलेर उनको यो अभियानलाई साथ दिनुपर्छ, किनकि प्रकृतिको संरक्षण हामी सबैको साझा जिम्मेवारी हो।
