बर्दियाको ठाकुरबाबा नगरपालिकामा निर्माणाधीन अवस्थामा रहेको एउटा सालिक तोडफोड भएपछि चर्को विवाद उत्पन्न भएको छ । वडा नम्बर ९, बानुगाउँस्थित थारुचोकमा राख्न निर्माण गर्न लागिएको उक्त सालिकलाई स्थानीयले क्षति पुऱ्याएपछि यो विषयले सामाजिक र राजनीतिक वृत्तमा तरङ्ग ल्याएको हो ।
सालिक विवादको मुख्य जड यसको स्वरूप र आशयलाई लिएर बनेको देखिन्छ । के यो कुनै जीवित व्यक्तिको नक्कल थियो वा थारु संस्कृतिको प्रतिनिधित्व ? विवाद यही प्रश्नमा केन्द्रित छ ।
ठाकुरबाबा नगरपालिकाका प्रमुख तिलक लम्सालले वडा नम्बर ९ को थारु चोकमा राख्न तयार गरिँदै गरेको सालिक तोडफोड भएको पुष्टि गरे । उनका अनुसार यो सालिक निर्माण नगरपालिकाको प्रत्यक्ष लगानी वा ठेक्का नभई संघीय सरकार अन्तर्गतको शहरी विकास मन्त्रालयको संघीय कार्यान्वयन इकाइ, नेपालगञ्जको आयोजना अन्तर्गत भइरहेको थियो । “यो नगरपालिकाको ठेक्का होइन । यो संघीय कार्यान्वयन इकाइ नेपालगञ्ज, बाँकेको ठेक्का हो,” प्रमुख लम्सालले भने, “विगत दुई आर्थिक वर्षदेखि हाम्रो नगरपालिकामा बस्ती विकासको कार्यक्रम अन्तर्गत काम भइरहेको छ । सोही कार्यक्रम अन्तर्गत नाली निर्माण सम्पन्न भएपछि बचेको केही रकमले थारु चोकमा राम्रो सालिक राखौं भन्ने प्रस्ताव आएको थियो ।”
उनले पहिले सो चोकमा राखिएको सालिक आकर्षक नभएकाले नयाँ र राम्रो सालिक बनाउने योजना बनेको बताए । सालिकको डिजाइन र आशयबारे विवाद सिर्जना गर्न खोजिएको नगरपालिकाका पदाधिकारीको भनाइ छ । नगरपालिकाकी उपप्रमुख बिना भट्टराईले उक्त सालिक कुनै जीवित व्यक्तिको नभई थारु संस्कृति र पहिचान झल्काउने उद्देश्यले बनाउन लागिएको बताइन् । उनले सामाजिक सञ्जालमा उपलब्ध थारु संस्कृति झल्काउने तस्बिर हेरेर, कुनै व्यक्तिको अनुहारभन्दा पनि गहना र पहिरनलाई प्राथमिकता दिएर डिजाइन बनाउन सुझाव दिएको स्पष्ट पारिन् ।
“सालिक बन्न समाज र देशमा धेरै योगदान दिएका व्यक्ति हुनुपर्छ । त्यसै सालिक बन्दैन । त्यहाँ शालिक बनाउन लागेको पनि होइन,” उनले अगाडि भनिन्, “एउटा सर्जकले सामाजिक सञ्जालको फोटो हेरेर माटोको प्रारम्भिक रूपरेखा तयार गर्दै थियो, नकि बनेर फाइनल भएको थियो ।” उनका अनुसार माटोको प्रारम्भिक आकृतिलाई धेरै पटक सुधार गरेपछि मात्र फाइबर, ढलोट वा सिमेन्ट प्रयोग गरी अन्तिम रूप दिइन्छ । “अनावश्यक भ्रम सिर्जना गरेर मान्छेलाई भ्रमित गराउँदा विचरा श्रमजीवी सर्जकको पसिनाको मूल्य गुम्यो, समाजमा अराजकता फैलाइयो,” उपप्रमुख भट्टराईले आक्रोश व्यक्त गरिन् ।
प्रमुख लम्सालले पनि सालिक निर्माण प्रारम्भिक चरणमै रहेको र केवल बाहिरी संरचना (आउटलाइन) मात्रै बन्दै गरेको अवस्थामा यसलाई अनावश्यक रूपमा राजनीतिकरण गरेर विवाद चर्काउन खोजिएको आरोप लगाए । “अहिले उसको (फोटोमा देखिएका युवक) मूर्ति बनाउने पनि होइन । आउटलाइन बनाउन लागिएको थियो,” लम्सालले भने, “त्यसैलाई राजनीतिक विवादको विषय बनाइयो । समाजमा विवाद निम्त्याउन केही व्यक्तिले समाज भड्काउने प्रयास गरे ।”
सालिक बनाउन थालिएको ठाउँबाट स्थानीयले मिलन थारु र सपना चौधरीको फोटो फेला पारेका थिए । त्यसैका आधारमा उनीहरूले सालिक उनीहरूकै बनाउन लागेको अड्कल काटेका थिए । “होटेलमा राख्ने पेन्टिङ बनाउने हो भनेर मागे । ठ्याक्कै मुर्ती बनाउने कुरा थाहा भएन,” मिलन थारुले भने । उनका अनुसार फोटो मागेका व्यक्ति मिलन थारुका अनुसार उपमेयरको नाम लिएर उनकै एक आफन्तले उनैसँग फोटो मागेकी थिइन् । फोटोमा देखिएकी युवती सपना थारु अध्ययनको सिलसिलामा देश बाहिर रहेको उनकी आमा सीता चौधरीले सुनाइन् । मृतक व्यक्तिको मात्र सालिक वा मुर्ती बनाइने आशय सहित उनले आफ्नी छोरीको फोटो दुरुपयोग गरिएको बताइन् । “भोलि मेरो छोरी र यो बाबुको सालिक सार्वजनिक ठाउँमा राखिएला,” चौधरीले भनिन्, “बाहिर देख्ने मान्छेले त यो जोडी प्रेम सम्बन्धमा रहेछन् । पछि केही भएर बिते भन्ने सोच्ने भए ।” उनले यसका लागि इलाका प्रहरी कार्यालयमा निवेदन दिन खोजेको तर यो ठूलो विवाद भएकाले जिल्ला प्रहरी कार्यालय गुलरिया पठाइएको सुनाइन् । जिप्रका गुलरियाका प्रहरीले नगरप्रमुख र उपप्रमुखसँग मिलेर विवाद मिलाइने आश्वासन दिएको उनले सुनाइन् ।
यस विवादबारे त्रिभुवन विश्वविद्यालयकी प्रध्यापक एवम् समाजशास्त्री निर्मला ढकालले प्रारम्भिक चरणमै रहेको आकृतिको विषयलाई लिएर गरिएको तोडफोड र विवादलाई अस्वभाविक मान्छिन् । “कुनै फोटो हेरेर आकृति मात्रै बनाउन सकिन्छ, अनुहार दुरुस्तै मिल्छ भन्ने हुँदैन । नबन्दैको आकृतिलाई लिएर यसरी विरोध गर्नु र तोडफोड गर्नु सामाजिक र कानुनी दुवै हिसाबले सही देखिँदैन, यो एक प्रकारको मुर्खता हो,” ढकालले भनिन् ।
उनी यस घटनामा राजनीतिकरण वा सामुदायिक द्वन्द्व सिर्जना गर्ने प्रयास भएको हुन सक्ने आशंका व्यक्त गर्छिन् । “यस्ता साना मुद्दा कहिलेकाहीँ राजनीतिक बन्न जान्छन् वा सामुदायिक रूपमा भड्काउन प्रयोग हुन सक्छन्,” ढकालले थपिन्, “हाम्रोमा सालिक दिवङ्गत व्यक्तित्व वा शहीदको सम्झनामा बनाउने चलन छ, तर पर्यटन वा सांस्कृतिक पहिचानका लागि आकृति बनाउँदैमा विरोध गरिहाल्नुपर्ने होइन ।” उनले ‘थारु चोक’ नामाकरणले गर्दा अन्य समुदायमा आफूहरू पछि परिने हो कि भन्ने चिन्ताले पनि यस्तो विवाद उक्साएको हुन सक्ने विश्लेषण गरिन् ।
“फोटो हेरेरै मेरो सालिक बनायो भन्न मिल्दैन, न त कलाकारले फोटो हेर्दैमा त्यही व्यक्ति बनाउन लागेको भन्न मिल्छ । यो त कसैले उचालेर वा भड्काएर चर्चा कमाउन वा अन्य स्वार्थ पूरा गर्न खोजेको जस्तो देखिन्छ,” ढकालको भनाइ छ ।
यस विवादको कानुनी पक्षबारे अधिवक्ता सन्तोष सिग्देलले हालको अवस्थामा यस विवादमा बलियो कानुनी आधार नदेखिएको बताए । “कुनै व्यक्तिको अनुमति बिना उसको तस्बिर प्रयोग गरेर दुरुस्तै सालिक बनाउँदा गोपनीयता हनन वा तस्बिरको दुरुपयोगको प्रश्न उठ्न सक्छ,” सिग्देलले भने, “तर, यहाँ सालिक बनिसकेको छैन, केवल प्रारम्भिक आकृति मात्रै बनाइएको छ, त्यो पनि सांस्कृतिक पहिरन र गहना देखाउन फोटोको सहायता लिइएको देखिन्छ ।”
उनले थपे, “यदि सालिक पूर्ण रूपमा बनेर कुनै जीवित व्यक्तिसँग दुरुस्तै मिलेको भए र सम्बन्धित व्यक्तिको अनुमति नलिइएको भए मात्र कानुनी उपचार खोज्न सकिने अवस्था हुन्थ्यो । तर, केवल फोटो हेरेर प्रारम्भिक आकृति बनाउँदैमा कानुनी विवाद सिर्जना गर्नु सान्दर्भिक देखिँदैन ।”
सिग्देलले यसलाई कानुनी भन्दा पनि सामाजिक वा राजनीतिक मुद्दाका रूपमा उचालिएको हुनसक्ने बताए । उनले यस्तो प्रकृतिको विवाद आफूले पहिले नसुनेको बताउँदै यसलाई नौलो घटनाको रूपमा लिएको पनि उल्लेख गरे ।
नाम नखुलाउने शर्तमा एक स्थानीय पर्यटन व्यवसायी तथा संस्कृतिबारे जानकार व्यक्तिले यस प्रक्रियामा गम्भीर त्रुटिहरू औंल्याए । उनका अनुसार, अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता र नैतिक अभ्यास अनुसार कसैको तस्बिर वा आकृति प्रयोग गर्दा सम्बन्धित व्यक्तिको (वा ऊ नरहेको अवस्थामा निकटतम परिवारको) सूचित सहमति लिनु अनिवार्य हुन्छ । “यो गोपनीयता र बौद्धिक सम्पत्तिको अधिकारसँग पनि जोडिएको विषय हो,” उनले भने, “सहमति बिना कसैको आकृति प्रयोग गर्नु, चाहे त्यो दुरुस्तै नहोस्, नैतिक रूपमा गलत हो ।”
उनले थपे, “अर्को महत्वपूर्ण कुरा सांस्कृतिक संवेदनशीलता हो । हाम्रो समाजमा, विशेषगरी थारु समुदायमा पनि, जीवित व्यक्तिको सालिक बनाउने चलन छैन । सालिक दिवङ्गत व्यक्तिको सम्झनामा बनाइन्छ । जीवित व्यक्तिको आकृतिलाई सालिकका रूपमा प्रस्तुत गर्न खोज्नु सांस्कृतिक मान्यताप्रतिको असंवेदनशीलता हो । आयोजक यसमा चुकेका छन् ।” उनले आयोजकको नियत खराब नभए पनि प्रक्रियागत त्रुटि र सांस्कृतिक चेतनाको अभाव प्रष्ट देखिएको बताए ।
ती व्यवसायीले नगरपालिकाको प्राथमिकतामाथि पनि प्रश्न उठाए । “त्यहाँ पहिले नै एउटा संरचना थियो । त्यसलाई हटाएर, स्थानीय सरकारका अन्य हजारौं महत्वपूर्ण आवश्यकता हुँदाहुँदै, फेरि सालिकमै लगानी गर्नु कतिको जरुरी थियो ? यो भ्युटावर र सालिकमा अनावश्यक खर्च गर्ने प्रवृत्तिकै एउटा उदाहरण हो कि ?” उनले प्रश्न गरे ।
स्थानीय पर्यटन व्यवसायी भने विवाद बढ्नुमा दुवै पक्षको कमजोरी देख्छन् । “आयोजकहरू सहमति लिने र सांस्कृतिक संवेदनशीलता अपनाउने कुरामा चुके । अर्कोतर्फ चित्त नबुझेको कुरा संवादबाट राख्नुपर्नेमा तोडफोडमा उत्रिनु पनि गलत हो । यसले स्थितिलाई थप बिगार्यो,” उनले भने, “यस्ता घटनामा राजनीतिकरण हुने र मानिसहरू खेल्ने ठाउँ बन्छ । संवादको सट्टा धम्कीको भाषा प्रयोग हुनु (जस्तो कि एक अभियन्तालाई दिइएको भनिएको छ)ले समाजलाई प्रतिशोधात्मक बनाउँछ ।” उनले यस्तो अवस्थामा आयोजकले गल्ती स्वीकारेर माफी माग्नु र संवादबाट समाधान खोज्नु बुद्धिमानी हुने बताए ।
उनले अर्को गम्भीर विषय पनि उठाए: “थारु चोकमा थारु पहिचानको संरचना बनाउँदा गैर-थारुहरूले बढी बचाउ गरिरहेको देखिन्छ, तर थारु समुदायबाट यसको पक्षमा खासै आवाज सुनिएको छैन । यसले स्थानीय सरकार कति असंवेदनशील र गैर-जिम्मेवार छ भन्ने देखाउँछ । प्रतिनिधिले जनताको भावनाको कदर गर्नुपर्छ, आफ्नो प्रतिष्ठाको विषय बनाउनु हुँदैन ।”
ती व्यवसायीले प्रस्तावित सालिकको अवधारणामाथि नै प्रश्न उठाए । “थारु चोक भनेर एकजना थारु पुरुष वा महिलाको मूर्ति राख्नु सिर्जनशीलताको खडेरी हो । यसले बरु थारुहरूलाई होच्याएको जस्तो देखिन सक्छ,” उनले भने, “यसको सट्टा थारु संस्कृतिको गहिरो प्रतीक, जस्तै थारु समुदायको कलात्मक ‘घैला’ (भुत्वा) को ठूलो आकृति बनाउने, वरिपरि मयूरका प्वाँख वा थारु ट्याटु (खोदना)का बुट्टाहरूले सजाउने जस्ता मौलिक र कलात्मक काम गर्न सकिन्थ्यो । त्यसो गरेको भए त्यो साँच्चै आकर्षक र अर्थपूर्ण हुन्थ्यो, विवाद पनि हुँदैनथ्यो ।”
यसका लागि जनप्रतिनिधिले स्थानीय पर्यटन व्यवसायी, समाजशास्त्री आदिसँग छलफल गर्न सक्नेमा उनले जोड दिए । साथै आगामी योजना बनाउँदा वा विकासको काम गर्दा त्यसले समाजलाई हित हुने, स्थानीय कला संस्कृति प्रवर्द्धन हुने किसिमका विकासका योजना अगाडि सार्न सुझाव दिए ।
