नेपाली भाषाको पहिलो पत्रिका गोरखापत्र प्रकाशनमा आएको सम्झनामा यो दिवस मनाइन्छ। यो दिन समस्त नेपाली पत्रकारका लागि गौरवको दिन हो। १२५ वर्षअघि १९५८ वैशाख २४ गतेदेखि प्रकाशनमा आएको गोरखापत्रले प्रकाशनको सुरुवात मात्र नभई विचार अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रताको प्रतीकको रूपमा आफ्नो पहिचान राख्न सफल भएको छ।
सरकारले २०७३ सालमा पत्रकारिता दिवस राष्ट्रिय रूपमै मनाउन मान्यता दिएपछि यो दिवस वैशाख २४ गते मनाउन थालिएको हो। यो दिन मुलुककै जेठो समाचारमूलक पत्रिका गोरखापत्रको वार्षिकोत्सव मात्र नभएर समस्त नेपाली पत्रकारिताको जग राखिएको दिनको रूपमा लिइन्छ। सरकारले निष्पक्ष, उत्तरदायी, व्यावसायिक, खोजमूलक र विश्लेषणात्मक पत्रकारिताका माध्यमबाट राष्ट्रिय हितको प्रवद्र्धन र जनतालाई सुसूचित गराउन योगदान पुर्याएका पत्रकार र आमसञ्चारसम्बन्धी संस्थालाई सम्मान गर्ने भएकाले यस दिवसलाई राज्यले पनि आत्मसात् गरेको छ। यस वर्षको पत्रकारिता दिवसको नारा ‘विश्वसनीय सूचनाको आधारः जवाफदेही पत्रकारिता र सुरक्षित पत्रकार’ ले पनि लोकतन्त्रमा जनतालाई सुसूचित गराउन महत्वपूर्ण अगुवाइ गर्ने पत्रकारिता क्षेत्र र यसमा संलग्न पत्रकारहरूको पेसागत सुरक्षालाई महत्व दिइएको छ।
पत्रकारिता कुनै पनि लोकतान्त्रिक समाजको आधारशिला हो। जनताको आवाजलाई सरकारसमक्ष पु¥याउने, समाजका विकृति र विसङ्गतिहरूलाई उजागर गर्ने र नागरिकलाई सूचित गर्ने कार्य पत्रकारिताले गर्छ। यसकारण पत्रकारिता केवल समाचारको माध्यम मात्र नभई यो परिवर्तनको शक्ति पनि हो। पत्रकारिताको अभावमा नागरिकले सूचना पाउने प्रणाली नै खत्तम हुनपुग्छ र एउटा अकल्पनीय अन्धकारमा समाज धकेलिन्छ। सूचनाको निर्वाध सम्प्रेषणबाट मात्रै प्रेस स्वतन्त्रता हुनसक्छ। लोकतान्त्रिक मुलुकमा सधैँ प्रेसले अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको प्रयोग र रक्षाका लागि महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको हुन्छ। त्यसैले लोकतन्त्रको अभिन्न अङ्ग स्वतन्त्र प्रेस नै हो, लोकतन्त्रको अक्सिजन पनि हो। प्रेस स्वतन्त्रता समग्र समाजको लोकतान्त्रिकीकरणको अभियानको एउटा महत्वपूर्ण अङ्ग पनि हो। नागरिकहरूको सुसूचित हुन पाउने संवैधानिक हकलाई प्रचलनमा ल्याउनका लागि पनि प्रेस स्वतन्त्रता अनिवार्य हुन्छ। नेपालको संविधानको प्रस्तावनामै पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रताको प्रत्याभूत गरी विश्व मञ्चमा लोकतान्त्रिक राज्यको बलियो उदाहरण दिएको छ।
पत्रकारिताको शक्तिलाई विश्वव्यापीरुपमै धेरै वर्षअघिदेखि महसुस गर्दै यसको सही उपयोगमा जोड दिँदै आएको पाइन्छ। भारतका अर्थशास्त्री अमत्र्य सेनले ‘जहाँ प्रेस स्वतन्त्रता रहन्छ, त्यहाँ कुनै पनि मानिस भोकै मर्दैन’ भनेर यसको महत्वको दायरालाई झल्काएका थिए। यस्तै फ्रान्सका शासक नेपोलियन बोनापार्टले आफूलाई चार हजार दुश्मन सैनिकका सङ्गीनसँग भन्दा चार वटा विरोधी अखबारसँग डर लाग्ने बताएका थिए।
त्यसैगरी अमेरिकी विद्वान् जोफर्सनले त ‘मलाई सरकार वा अखवारमध्ये एक छान्न दिइयो भने निःसन्देह अखबार छान्नेछु । किनकी सरकार ढल्न सक्छ तर पत्रकारिता ढल्दैन’ भनेबाट पनि पत्रकारिताको शक्ति सहजै महसुस गर्न सकिन्छ । पत्रकारले पनि त्यस शक्तिलाई दुरुपयोग नगरी देश र जनताको भलाइमा उपयोग गर्न सके जनविश्वास आर्जन गर्न सहयोग पुग्दछ । सूचनाको वास्तविकता, सत्यको जाँच तथा प्रमाणको पुष्टि हुनुपर्नेजस्ता पत्रकारिताका आधारभूत मान्यताबाट विचलित हुनुहुँदैन ।
नेपालको सन्दर्भमा पत्रकारिताले लामो सङ्घर्ष र बलिदानको इतिहास बोकेको छ। निरङ्कुश शासनदेखि प्रजातन्त्र र लोकतन्त्रको यात्रामा पत्रकारहरू जेलमा परे, यातना सहनुप¥यो, तर सत्य र न्यायको पक्षमा कलम चलाइरहेको छ। आजको स्वतन्त्र प्रेसको अवस्था त्यही सङ्घर्षको फल हो। मुलुकको हित, राष्ट्रिय स्वाभिमानको रक्षा र लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको सुदृढीकरण सञ्चार जगतको मुख्य अभिष्ट मान्दै आएको छ। नेपाली पत्रकारिता जगतले जनसरोकारका सबैजसो विषयमा नागरिकलाई सुसूचित गराउँदै सार्वजनिक सेवा प्रदायकलाई जनताका आवश्यकताको बारेमा पृष्ठपोषण प्रदान गरी सञ्चार सेतुको रूपमा काम गरिरहेको छ।
पत्रकारिता क्षेत्रले समाजमा रहेका विकृति–विसङ्गतिलाई उजागर गर्नुका साथै राष्ट्रिय जीवनमा महत्वपूर्ण योगदान गर्ने व्यक्तित्वहरूलाई ओझेलबाट प्रकाशमा ल्याउन समेत भूमिका खेलिरहेको हुन्छ । राजनीतिक परिवर्तनका घटनाहरु हुन् वा प्राकृतिक विपद्का समयमा आमजनतालाई सचेत र सतर्क बनाउनुका साथै सही सूचना सम्प्रेषण गरी राज्यका जिम्मेवार निकायलाई सही मार्गमा हिँड्न वा उपयुक्त प्रतिकार्य रणनीति निर्माणका लागि समेत पत्रकारिता क्षेत्रले महत्वपूर्ण सहयोग पु¥याउँदै आएको छ । सामाजिक सञ्जालको व्यापकताका कारण सूचना प्रवाह गर्ने पहुँच अब पत्रकारिताको औपचारिक क्षेत्रभन्दा धेरै विस्तार भएको छ । तर यसो भन्दैमा सामाजिक सञ्जालले ल्याएको विकृतिको प्रभावलाई समग्र पत्रकारिता क्षेत्रसँग जोडेर हेर्ने प्रवृत्तिले एकातिर इमान्दार, निष्ठा र धर्मको पालना गर्ने सञ्चार गृह र पत्रकारहरुमाथि अन्याय भएको छ भने अर्कोतिर क्षणिक मनोरञ्जनमा रमाउँदै जाँदा समाज विखण्डनको खाडलतिर भासिँदै गएको छ । राज्यको चौथो अङ्गको रूपमा समाजले सम्मान प्रदान गरेको हुनाले जिम्मेवारीपूर्ण सन्तुलित र तथ्ययुक्त सूचना सम्प्रेषणबाट मात्र पत्रकारिता क्षेत्रको विश्वसनीयता कायम राख्न सकिन्छ । त्यसैले आज विश्वसनीय सूचनाको आधारको निर्माण गरी जवाफदेही पत्रकारितालाई प्रोत्साहनको खाँचो छ भने र पत्रकारहरुले पनि सुरक्षित वातावरणमा काम गर्ने अवस्थाको सुनिश्चित हुनुपर्ने देखिन्छ ।
नेपाली पत्रकारिता क्षेत्र अझै पनि सुरक्षाका दृष्टिकोणले सन्तोष गर्न सकिने अवस्थामा छैन। आज पनि पत्रकारिता राजनीतिक दबाब, आर्थिक अस्थिरता, फेक न्युजको प्रवृत्ति, सामाजिक सञ्जालको दुरुपयोगजस्ता विभिन्न चुनौतीसँग जुधिरहेको छ। कतिपय चुनौती समयले ल्याइदिएको छ भने कतिपय प्रविधिले, अनि कतिपय व्यक्तिका प्रवृत्तिले। भौतिक हमला र पेसागत असुरक्षा दुवैले पत्रकारहरूलाई त्रासमा राखेको अवस्था छ भने इन्टरनेटमा आधारित प्रविधिको प्रयोग गर्दै पत्रकारलाई निरुत्साहित गर्ने, अपमानित गर्ने खालका नयाँ प्रवृत्तिहरू पनि देखिन थालेका छन्। इन्टरनेटको बढ्दो प्रयोगसँगै प्रेस स्वतन्त्रतामाथि आक्रमणका प्रवृत्तिहरू पनि बढेका छन्। पत्रकारितामाथि विभिन्न कोणहरूबाट प्रश्न उठिरहेका बेला यसमा हुने ससाना त्रुटिहरूलाई औँल्याउँदै सञ्चार गृह र तिनमा काम गर्ने पत्रकारहरूको सुरक्षामा सङ्कट देखा पर्न थालेको छ। सूचना र सञ्चारको क्षेत्रमा नयाँ प्रविधिको विकाससँगै झुठा र भ्रमपूर्ण सूचनाको प्रवाह हुनु विश्वव्यापी चुनौती बनिरहेको छ। इन्टरनेटको विकाससँगै सुरु भएको डिजिटल पत्रकारिता आजको मुख्य चुनौती र अवसरका बीच सङ्घर्षरत छ। कमजोर साइवर सुरक्षाका कारण अनलाइन सञ्चारमाध्यमा अनाधिकृत प्रवेश गरी गलत समाचार दिने, नागरिकलाई दिग्भ्रमति तुल्याउनेजस्ता घटनाहरू बढ्न थालेका छन्। यस्ता अवस्थामा सत्य, तथ्य र निष्पक्षता कायम राख्नु पत्रकारहरूको सबैभन्दा ठूलो जिम्मेवारी हो।
पत्रकारिता क्षेत्रलाई विश्वसनीय र जनमुखी बनाउन नागरिकस्तरबाट पनि उत्तिकै रचनात्मक भूमिकाको खाँचो पर्दछ। पत्रकारको हातमा रहेको कलमबाट कसैमाथि अन्याय हुनुहुँदैन । पत्रकारिताको सबैभन्दा मुख्य धर्म आमजनतासामु निष्पक्षरुपमा सत्य, तथ्य प्रस्तुत गर्नु हो । गल्तीलाई ग्रहण गर्ने र सच्चिन तत्परता देखाउने पत्रकारिताको चरित्र पनि हो । आलोचना र लाञ्छनाले पत्रकारिता कमजोर हुँदैन, बरु थप सशक्त हुन प्रेरित गर्दछ । आचारसंहिता, नीतिनियम र पेसागत इमानदारीलाई आत्मसात् गर्दै समाजप्रति उत्तरदायी बन्ने र पत्रकारलाई सूचना दिनका लागि र तथ्य दिनका लागि नागरिकहरु पनि जागरुक भैदिने हो भने सहज हुने छ र असल नागरिकको कर्तव्य निर्वाह गरेको मानिनेछ । अन्त्यमा राष्ट्रिय पत्रकारिता दिवस केवल उत्सव होइन, यो आत्ममूल्याङ्कनको दिन पनि हो–हामी कहाँ छौँ ? के गर्दैछौँ ? र अब के गर्नुपर्छ भन्ने सोच्ने दिन हो । आमजनमानसलाई निराश हुन नदिई जस्तोसुकै विषम् परिस्थितिमा पनि जनतामा आशाको दियो जगाइराख्न सक्नु पनि पत्रकारिताको अर्को महत्वपूर्ण धर्म हो । तसर्थ, लोकतन्त्र, न्याय र सामाजिक परिवर्तनको लागि कलमलाई अस्त्र बनाएर निरन्तर समाजलाई झक्झक्याउने बाटोमा हिँड्न आजको दिनले सबैलाई प्रेरणा दिओस् ।
