किसानहरू पछिल्लो समय खेती लगाउने समयमा उन्नत जातका बीउप्रति आकर्षित भएपछि रैथाने बाली सङ्कटमा पर्दै गएका छन्। उत्पादन बढी हुने र छिटो फल्ने हुँदा यहाँका किसान परम्परागत रैथाने बीउ छोडेर उन्नत जातका बीउ (हाइब्रिड) प्रति आकर्षित भएका हुन्।
तानसेनको दमकडाकी सीतादेवी गौतमले पहिले-पहिले धान, मकै, प्याज, मूलाजस्ता कृषि उपजको रैथाने बीउ घरमै उत्पादन गर्ने गर्थिन्। उनमा बीउ लिन जिल्लाका विभिन्न ठाउँबाट किसान त्यहाँ पुग्ने गर्थे तर आजभोलि बजारमा नै पाइने बीउ ल्याएर किसानले लगाउन थालेपछि भने गौतमकहाँ बीउ लिन कोही पनि आउँदैनन्। किसानले उन्नत जातका बीउ ल्याएर लगाउन थालेपछि आफूले अहिले बीउ घरमा राख्न छोडेको उनले बताइन्।
बर्खामा धान खेतीले भरिभराउ देखिने माथागढीका देउगीर, झडेवा, चिदीपानी, पूर्वखोलाका जल्पा, रिङ्नेरहजस्ता ठाउँमा मङ्सिर लाग्दा नलाग्दै खनजोत गरेर ठिकठाक हुन्थ्यो। कतै मुला, प्याजका बिरुवा त कतै सेतो केराउ लगाउन किसानलाई भ्याइनभ्याइ हुन्थ्यो। अहिले भने यहाँका खेत किसानका लागि बिरानो जस्तै बनेका छन्। रैथाने बीउ बेचेरै किसानको गुजारा चलेको थियो। पछिल्लो समय हाइब्रिडले बजार ओगटेपछि यहाँको स्थानीय जातको बीउ उत्पादन हुन छाडेको छ। बीउ किन्न किसानको घरदैलोमै पुग्ने व्यापारी हाइब्रिडमा आकर्षित हुन थालेपछि उत्पादन गर्न छाडेको किसान बताउँछन्। स्थानीय जातभन्दा हाइब्रिड सस्तो भएपछि खेती छाडेको देउगीरका किसान जीवन रायमाझीले बताए।
पाँच वर्षअघिसम्म लाखौँको मुला, प्याजको बीउ उत्पादन हुने यहाँका खेत आजभोलि किसानका लागि बिरानो बनेको उनले सुनाए।
निस्दी गाउँपालिका मित्यालका धनबहादुर ठाडा भने “पहिले-पहिले बारीमा पाइने सानो तितोकरेलाको बीउ नै पाइन छाड्यो। बीउ हराएसँगै सानो डल्ले प्रकृतिको करेला नै हरायो। जब बजारमा लामा लामा बीउ आउन लागेपछि करेला मात्र होइन, टमाटरको बीउ पाइन छाड्यो।” वैशाखमा बारीमा मकैसँग छरिने काँक्रो पनि हरायो। बीउ राख्ने चलन नै हरायो। बजारमा धेरै फल्ने हाइब्रिड जातको बीउ आउन लागेपछि स्थानीय रैथाने जातको बीउ नै हरायो। यो अत्यन्त दुःखद् कुरा भएको स्थानीय लालबहादुर सोतीले बताए। “टमाटर, खुर्सानी, भिण्डी, भाण्टा, मुलाजस्ता स्थानीय जातका बीउ गाउँमा राख्न छाडेपछि बाली नै हरायो”, उनले भने।
पहिला-पहिला घरयासी प्रयोजनका लागि लगाइने अकबरे खुर्सानीको बीउसमेत हराउँदै गयो। पुरानो बीउ हराएपछि बजारका बीउका कारणले पनि मूल्यमा ह्रास आएको रैनादेवी छहरा गाउँपालिका मुझुङका रमेश कार्कीले बताए।
कालानमक, झिनुवा, कृष्णभोग, अनदी, समुद्रफिनी, मन्सरा, लल्का बासमती, पोखरेली मसिनोजस्ता रैथाने बास्नादार र स्वादिलो चामल अचेल सितिमिति भेटिंदैन। बोडी-सिमीका स्थानीय जात, मसिना चुच्चे करेला, रैथाने काँक्रो, रायो, ठूल्ठूला झाल हुने साना गोलभेँडा, कुभिण्डो, पाटे घिरौंलो, घैया धान, रातो चामल हुने सिम्ठारो धान, सेतो मकै, रैथाने मास-मस्याङ-गुराँस-भटमास पनि भेट्न मुश्किल पर्छ। यस्तो किन भइरहेको छ त? बुझ्न गाह्रो छैन। खाने मुख र बजारको माग बढेपछि धेरै अनाज र तरकारी फलाउनुपर्ने बाध्यताले किसानलाई ‘विकासे’ बीउ लगाउन हौस्याएको हो। कृषि प्राविधिक आरसी चौधरीले भने किसानले कम उत्पादन हुने रैथाने छाडेर धेरै फल्ने वर्णसंकर बीउ लगाउनु स्वाभाविक नै ठानेका छन्। “रैथाने जातको संरक्षण गरिदिने काम किसानको होइन, सरकारको हो”, उनले भने।
